Evrenin renkli şehirleri galaksiler

 

bu konu hakkında hazırladığım videom:

Geceleri gökyüzünü ortadan 2ye ayıran uzay fotoğraflarının vazgeçilmezi mavi-mor renkli parlayan uzay şehirleri galaksiler! 

Galaksilerin boyutu anlamak için bir karşılaştırma yapılırsa insanık olarak üzerine yaşadığımız dünyanın yarıçapı yaklaşık 6.371km’dir ortalama bir insanın boyunu 170cm alacak olursak 3 milyon tane insanı uc uca eklediğimiz zaman dünyanın yarıçapını elde etmiş oluruz 

 etrafında döndüğümüz  güneşmiz İse dünyanın yaklaşık olarak 1.3milyon katı hacime sahip bu demektir ki; güneşin içine 1.3milyon tane dünya sığdırabilirsiniz farkettiğiniz gibi artık metre kilometre gibi kavramlar yetersiz kalmaya başladılar astronomlar bu soruna bir çözüm bulmak amacıyda yeni bir birim geliştirdiler ve ismine AU (astronomical Unit) dediler. 1AU ide dünya ile güneş arasındaki mesafe olarak belirlediler (yaklaşık 149 597 870 700m) 

 güneş sistemimizi düşünecek olursak bizden en uzak gezegen olan neptünün yörüngesi 30 AU kadar yani dünya ile güneş arasındaki mesafenin 30 katı kadardır güneş sisteminin dışınada ise mesafeler çok daha fazla artıyor 

güneş sistemimizde bulunan diğer cisimleri (meteorlar kuyruklu yıldızlar ve cüce gezegenleri) içeren bölge olan oort bulutu güneşten yaklaşık olarak 2.000 ile 100.000 AU arası uzaklıkta bulunan güneş sistemimizin sınırlarıdır güneş sistemi içinde oldukça kullanışlı olan AU yıldızlararası uzayda mesafelerin çok daha fazla arması nedeniyle işleveselliğini yitirmekte yıldızlararası uzaydan bahsedilirken genellikle kullanılan birim ışıkyılıdırr ışıkyılı bir fotonun 1 yılda yol aldığı mesafeyi söyler (9,500,000,000,000 km) 

Yıldızlar arası uzayda mesafelerin boyutlarına örnek vermek gerekirse; 

Bize en yakın yıldız olan proxima centauri ile güneşimiz arası mesafe yaklaşık olarak 4 ışık yılıdır yanı ışık güneşten proxima centauriye 4 yılda ulaşır ki buda yaklaşık olarak 36 trilyon kilometre demektir diğer yıldızlar çok daha yüksek uzaklıklara sahiptirler yünlü yıldızlardan biri olan betelgeuse yıldızı dünyaya 600 ışık yılı uzaklıkta bulunur veya gökyüzündeki en parlak yıldız olan sirius güneşimize 8,611 ışık yılı uzaklıkta bulunur 

Başlamadan önce galaksi nedir onu bir tanımlayalım: yıldızlar gezegenler dev gaz ve toz bulutlarının 

bir noktada kümelenmesi bu kümelenme sonucunda oluşan merkezlerinde süperkütleli karadelik bulunduran ve herşeyin bu karadeliğin etrafında döndüğü yani kütleçekim merkezinin bu karadeliğin üstünde olduğu yüzlerce ışık yılı genişliğindeki galaktik yapılara denir en küçük galaksiler ortalama 10milyon en büyük galaksilerde ortalama 1 trilyon yıldız içerir ayrıca galaksilerin kütlesinin %90 ını hakkında çok az şey bildiğimiz karanlık madde oluşturur bu karanlık madde galaksinin etrafında bir hale gibidir ve galaksinin stabil kalmasını sağlar son olarak güneşimizde samanyolu galaksisinde bulunan yıldızlardan 300 milyar yıldızlardan sadece biridir 

Peki galaksiler nasıl oluşur 

Oluşumundan önce içinde bulunduğumuz samanyolu galaksisinin ingilizce isminin(milky way) nereden geldiğine bir değinelim 

Bir yunan mitolojisine göre Bir gece, Zeus ölümlü bir kadından yaptığı oğlu Herakles'i, fark ettirmeden uykuya dalmış olan Hera'nın göğsüne koyar. Bebek Heracles, Hera'nın memelerinden akan sütü içecek ve böylece ölümsüz olacaktır. Fakat Hera gece uyanıp tanımadığı bir bebeği emzirdiğini fark edince onu fırlatıp atar ve boşalan memesinden çıkan süt de gece gökyüzüne fışkırıp akar. Hikâyeye göre, işte geceleyin gökte sönük bir ışıkla pırıldar halde gördüğümüz “Süt Yolu” (Türkçe’de Samanyolu) denilen kuşak böyle oluşmuştur  

Ufak bir mitoloji arasından sonra gerçeğe dönersek: 

Galaksiler evren oluştuktan sonraki 300.000 yılda ilk oluşmaya başlıyan iyonize olmamış yani nötr hidrojen bulutlarının kümelenenerek bir araya gelmesi sonucunda yüksek yoğunluk oluşturan bölgelerin çökmesi ile meydana gelmiş yapılardır 

ancak hala tam olarak galaksilerin naısl oluştuğunu bilmemekteyiz bu konu hakkında 2 temel görüş vardır bunlar: 

Bütünden parçaya adlı teorilerde 100 milyon yıl süren bir çökme sonucu meydana gelmiş çöken gazlarla galaksilerin içinde III nesil yıldızları meydana getirmiştir 

Parçadan bütüne adlı teorilerde ise önce yıldızlar oluşup kümelenmiş ardından bu kümelenmiş yıldızlar bir araya gelip galaksileri oluşturmuştur 

Galaksiler bazı ender durumlarda yıldız üretiminde zirve yaparlar bu olaya starbrust denir bunun sebebleri içinde ise galakside bir noktada birikmiş yoğun ve ionize olmuş gazdan oluşan bulutların çökmesi bulunur bu bulutların içinde oluşan aşırı parlak ve hızlı yanan yıldızlar süpernovalar ile patlarlar patlama sonucu oluşan şok dalgası ve saçılan elementler daha çok gazın çökmesinin önünü açar ve zincireleme reaksyon olarak devam eder  

ayrıca bazı galaksilerin çekirdeklerindeki süperkütleli karadelikler aktif halde bulunabilir. bu süperkütleli karadeliklerin kuzey-güney kutuplarından ışık hızına yakın hızlarda yayılan x ışınları şeklinde oluşumlardır bunlara quasar denir bu süperkütleli karadeliklerden x ışını fırlamayı sağlayan şeyin maddelerin galaksinin merkezindeki süperkütleli karadeliğe düşerken oluşturduğu kütleçekimsel ivmelenme sonucu olduğunu biliyoruz ancak nasıl işlediğini neden böyle etkiler olduğunu bilmiyoruz 

şimdi galaksileri türlerine göre guruplandırıp tanımlayacak olursak galaksilerileri 3 temel grup altında inceliyoruz bunlar eliptik sarmal ve düzensiz galaksilerdir: 

İlk olarak eliptik galaksiler: 

Eliptik galaksiler her yönden eliptik yani daire-oval şekillerindedir gaz ve toz bulutları barındırmakdıkları için yıldız üretemez ve beyaz renk ağırlındadırlar yeni yıldız üretemedikleri için genellikle yaşlı yıldızlardan oluşmuşlardır ayrıca dev eliptik galaksiler evrenimizdeki en büyük galaksilerdir bu galaksiler genellikle galaksi topluluklarının merkezlerine yakın bir konumda bulunurlar 

  

2.olarak sarmal galaksiler: 

Hubble tablosunda sarmal galaksiler ‘S’ harfi ile tanımlanır ayrıca (a,b,c) gibi küçük harfler ile de bazı nitelikleri vurgulanır örneğin  Sa sınıfındaki galaksilerin çekirdekleri büyük kolları ise belirsizdir ancak Sc sınıfındakii galaksilerde çekirdek küçük etrafındaki kollar belirgin ve açılmış haldedir 

Ayrıca İçinde yaşadığımız samanyolu da bir sarmal galaksi örneğidir bu galaksilerin merkezlerinde bir şişkinlik etrafında dolaşan sarmal şekilli kolları vardır merkezdeki şişikinliği süperkütleli karadeliğin etrafındaki görece yaşlı yıldızlar meydana getirir etrafındaki kollarda ise daha genç yıldızlar bulunur güneşimizde samanyolunun Orion kolunda merkezdeki karadelik olan Sagittarius A adlı süperkütleli karadelikten 26.000 ışık yılı uzaktadır. 

bize en yakın galaksi olan andromeda galaksisi bir çubuku galaksi örneğidir bu tarz çubuklu galaksilerde çekirdeği bir uçtan diğer uca kadar dolaşan kollar onun ardında sarmallar gelir bu galaksilerde SB olarak sınıflandırılırlar 

3.olarak düzensiz galaksilere değinecek olursak 

düzensiz galaksilere birçok farklı örnek verebiliriz örneğin halka galaksiler merkezde çıplak bir çekirdek ve etrafında yıldız ve gaz-toz bulutlarından oluşan bir ortam 

yada merceksi galaksiler bunlar sarmal galaksi ile eliptik galaksiler arasında yer alır sarmal galaksiler gibi kolları yoktur ancak eliptik galaksiyede çok benzemezler 

son olarak cüce galaksilerden basedelim bu galaksiler genellikle büyük bir galaksinin etrafında dönerler ve diğer galaksilerin kütleçekimi tarafından bozuldukları için belli şekilleri yoktur ayrıca bazen büyük galaksiler bu cüce galaksileri yutarlar şuan bildiğimiz kadarı ile samanyolunun 20den fazla cüce galaksisi vardır ancak bilim insanları bu sayının 300e kadar çıkabilceğinin düşünüyor